Als kanttekeningen je Bijbel vormen

Steeds meer en meer kom ik er voor mijzelf achter dat het verstandiger en ook noodzakelijk is, als theologische systemen omver geworpen worden. Let wel: rechtzinnigheid is van vitaal belang, maar systeemdenken neemt grote risico’s met zich mee.

Theologie bedrijven zou je kunnen omschrijven als God eren met je verstand. Dit betekent dat onze visie op alles wat we maar tegenkomen in het leven, gefundeerd dient te zijn op de geopenbaarde waarheid van God in de Bijbel. Er zijn twee grote theologische systemen, die het handelen van God met de mens hebben geprobeerd te duiden: de Verbondstheologie en het Dispensationalisme. Deze twee stromingen zijn de uitersten. Ik behoor niet tot de ene stroming, noch tot de andere, omdat er naar mijn overtuiging in allebei de systemen foutieve gevolgtrekkingen worden aangetroffen. Natuurlijk zullen beiden elementen bevatten waar ik mij in kan vinden, maar ook elementen die ik afwijs. Mijn grootste bezwaar betreft het systeem. Wat is een theologisch systeem? In een theologisch systeem zijn alle elementen dermate met elkaar verbonden, dat alle beweringen binnen de gestelde kaders naadloos op elkaar aansluiten en dus congruent zijn. Let wel: binnen de kaders van het systeem, maar dit hoeft niet altijd te betekenen dat dit ook binnen de kaders van de Bijbel valt!

Een voorbeeld: de bedelingenleer stelt, dat (a) Jezus tijdens Zijn bediening het aardse koninkrijk aan de Joden aanbood, (b) maar dat zij dit verwierpen; (c) Christus werd ter dood veroordeeld, (d) de Joden (Gods A-programma) zijn door God tijdelijk opzij gezet, (e) de bedeling van de Gemeente brak aan (Gods B-programma). (f) God zal de draad met Israel weer oppakken tijdens de Grote Verdrukking. (g) Uiteindelijk zal Jezus terugkomen om voor 1000 jaren te regeren, (h) waarbij Israel het centrum zal zijn. Dispensationalisten verklaren hierdoor (i) het onderwijs van de Bergrede als iets wat geldt voor het duizendjarig rijk en (j) dat het niet voor de Gemeente is. Hetzelfde geldt voor het Onze Vader (logisch, want we vinden dit gebed immers in de Bergrede). Dit voorbeeld kent maar liefst tien (!) vooronderstellingen. Zijn deze vooronderstellingen te onderbouwen met de Bijbel? Nee, en dit is nu het probleem van een systeem. Als vooronderstelling (a) onjuist is, hebben alle volgende vooronderstellingen geen poot meer om op te staan, omdat zij een gevolgtrekking zijn van de eerste stelling (hoewel bepaalde stellingen op zichzelf aardig de Bijbelse realiteit kunnen weergeven). Waarom houdt men dan toch vast aan al deze stellingen? Omdat het systeem ertoe verplicht zo te denken.

Hier loopt het spaak. Het mag namelijk nooit gebeuren dat een systeem de Bijbel gaat verklaren – de Bijbel moet altijd een systeem kunnen bevestigen en als dit op bepaalde terreinen niet kan, zit er maar één ding op: een grondige herziening van het systeem. Er zijn talloze Studiebijbels op de markt. We kennen de NBV studiebijbel, we kennen de befaamde Kanttekeningen bij de Statenvertaling, we kunnen kiezen uit een Scofield Study Bible, Ryrie Study Bible, MacArthur Study Bible en alsof dat ook nog niet genoeg is, is er ook nog de ESV Study Bible. Persoonlijk geef ik de voorkeur aan een uitgave die niet is voorzien van commentaar door een enkel individu, maar waar een heel team – en het liefst uit verschillende denominaties – aan gewerkt heeft. Hoewel ook zij tijdens hun werkzaamheden geconfronteerd worden met het beperkt kennen en weten, is er meer ruimte voor verscheidenheid en kunnen meer nuances gemaakt worden. Individuen zullen altijd hun stempel drukken op de wijze van Bijbellezen en uitleg.

Een ander kenmerk van een theologisch systeem is dat men veelal gebruikmaakt van dezelfde teksten en redenaties. Vraag aan iemand naar de opvatting over de doop, en er zal een bekend lied op de grammofoonplaat afgespeeld worden. Vaak worden er dan enkele verzen of gedeelten van verzen genoemd en uiteraard zó uitgelegd, dat het lijkt alsof die teksten altijd het standpunt bevestigen. Dat valt echter te betwijfelen. Als mensen één enkel vers of een enkele tekst geven, vraag hen dan ook direct om de gehele perikoop te lezen, zodat de context duidelijk wordt. Laat je ook niet gemakkelijk afschepen met verwijzingen naar allerlei websites. Als mensen flinke woorden gebruiken, mag je ook van hen verwachten dat ze zelf een heldere visie kunnen verantwoorden. Dus niet: ‘ja, die en die weet dat heel goed uit te leggen!’ Ook hierin blijft kritische analyse geboden.

Het grootste probleem met systeemtheologie is dat het de Bijbel niet meer zelf laat spreken. Het kenmerkende van Bijbelstudie is dat de Bijbel opengaat. Wie de brief van Paulus aan de Romeinen wil behandelen, neemt niet de verklaring van iemand als John Stott als leidraad. Mag je dan geen aanvullende literatuur gebruiken? Zeer zeker wel, maar dat is ter ondersteuning. We gaan echter niet bij voorbaat zijn visie volgen. Als iemand naar mij toekomt en vraagt of ik mee wil doen met een studie naar de doop, dan verwacht ik dat men op de meest neutrale wijze omgaat met alle teksten die we over dit onderwerp tegenkomen. Het is dan niet de bedoeling dat ik een uiteenzetting krijg van de Verbondstheologie en dat vanuit dat systeem de doop wordt verklaard. Als je zegt: ‘We gaan een Bijbelstudie over de doop houden’, dan moet je dus niet beginnen aan een studie over de interpretatie van de Verbondstheologie aangaande de doop. Wie dat laatste doet, zal merken dat hij te maken krijgt met een (nagenoeg) dichtgetimmerd systeem, waarin bij voorbaat al tig vooronderstellingen zijn meegenomen en zijn ingebed in die visie. Worden die vooronderstellingen onderuit gehaald, dan wordt hiermee het systeem gevloerd.

Theologie die God wil eren dient recht te doen aan de bijzondere openbaring die tot ons gekomen is middels de Bijbel. We moeten rechtdoen aan het Bijbelse Godsbeeld, rechtdoen aan de plaats van Christus, rechtdoen aan de plaats van de Heilige Geest, rechtdoen aan de plaats van Israel, rechtdoen aan de plaats van de Gemeente – kortom: alles. Alles wat we belijden en zeggen moet gebaseerd zijn op de Schrift, niet op vooronderstellingen die zijn opgeworpen in en door systemen. Anders ontspoort de zaak en krijgen we te maken met uitwassen als vervangingstheologie, bevrijdingstheologie, feministische theologie of welvaartstheologie. Al deze vormen van theologie hangen evenmin van losse flodders aan elkaar: het zijn systemen. In al deze vormen zitten heldere visies en denklijnen die in het betreffende systematische kader passen, maar die speculatief of ronduit onjuist zijn. Daarom: geef alle geopenbaarde waarheid de plek die het toekomt – doe er niet van af en voeg er niet aan toe, want dan is de balans zoek.

Een gebalanceerde evaluatie van zowel Verbondstheologie als Dispensationalisme is hier te lezen